Pure Gold : प्रत्येक नागरिकांसाठी सोने हे महत्त्वाची साधन संपत्ती मानली जाते. महिलांना अस्सल सोन्याच्या दागिन्यांची खूप आवड असते. सोने हा खूप महाग असल्याने यात गुंतवणूक करण्यात सर्व लोक प्राधान्य देतात. सोना धातू महाग असल्याने अनेक कहावतीमध्ये सोन्याला स्थान आहे.
सोन्याची तुलना करताना अनेक लोक वस्तूंना आणि व्यक्तींना सोन्याचे उपमा देतात. यामुळेच सोना किती शुद्ध असायला हवा याची प्रचिती येते. मात्र मार्केटमध्ये खरेदी विक्री होणारा सोना हा किती शुद्ध असते हे सर्वांना माहिती असणे ही गरजेची आहे.
त्यामुळे सोन्याची शुद्धता तपासण्यासाठी देशात विशेष प्रणाली आहे याबाबत आपण जाणून घेऊया…..
सध्या तर अशी आधुनिक प्रणाली आहे,जी अगदी काही क्षणात सोन्याची शुद्धता मशीनमध्ये टाकताच समोर येते.एका मिनिटातच यातून अस्सल सोन्याची डिजिटल प्रणालीने शुद्धता मोजली जाते.
पण शाकीर स्तरावर प्रयोगशाळेत सोन्याची शुद्धता मोजायला तब्बल चार तास लागतात,आणि खूप बारकाईने आणि तांत्रिक पद्धतीने सोन्याची शुद्धता मोजली जाते त्यामुळे अस्सल सोना या तांत्रिक विश्लेषणामुळे समोर येते आणि त्यात मिश्रित पदार्थ किती आहे हे निश्चित होते.
उल्लेखनीय म्हणजे तांत्रिकीरित्या सोन्याची शुद्धता तपासण्यासाठी फार कमी खर्च येत असतो. सोना तपासणी प्रयोग शाळेत सोन्याची शुद्धता तपासण्यासाठी विशेष तांत्रिक पद्धती अवलंबून जाते यामुळे सोना किती शुद्ध आहे हे कळते या संदर्भात बी आय एस अर्थातच भारतीय मानकचे अधिकारी वेळोवेळी सोन्याच्या शुद्धते संदर्भात माहिती देत असतात.
उल्लेखनीय म्हणजे सर्वसामान्य सोने खरेदीदार ग्राहकांचा असा समज आहे की, सोन्याचे बिस्कुट किंवा सोन्याचे दागिने खरेदी करताना त्याच्यावर हॉल मार्किंग असले तरच सोने शुद्ध असते,अशी समज असते. त्यामुळे आपण जाणून घेऊया सोने खरेदी करताना नेमक्या कोणती गोष्टी लक्षात असाव्यात….
Pure Gold : सोन्याच्या शुद्ध ते संदर्भात ह्या गोष्टी लक्षात ठेवा.
हॉलमार्किंग असले तर सोनं शुद्ध असते यावर विविध मते असतात.मात्र आपण सोनं खरेदी करताना खालील नमूद केलेल्या गोष्टीही लक्षात असायला हवी.
भारतात सराफा बाजारात सर्वाधिकपणे 22 कॅरेट सोन्यापासून बनवलेले दागिने उपलब्ध असतात. सराफा सुद्धा ग्राहकांना 22 कॅरेट सोन्यात दागिने बनविण्याचा सल्ला देतात,मात्र अशा सर्व सर्व दागिन्यांवर बीआयएसच्या नियमांनुसार हॉलमार्किंग असणं गरजेचं असतं.{BIS Hallmarking
- BIS लोगो आणि नंबर महत्त्वाचे.{Bureau Of Indian Standard}.
शुद्ध सोन्याच्या संदर्भात जो हॉलमार्किंग केला जातो त्यात BIS लोगो, 22K916 (Jewellery Caret) आणि HUID (हॉलमार्किंग युनिक आयडेंटीफिकेशन नंबर) दिलेला असतो.
सोबतच प्रत्येक सोने दागिन्यावर ह्या तीन गोष्टी गरजेच्या.
- विशेष म्हणजे बीआयएस हॉलमार्किंग संदर्भात प्रत्येक सोने दागिन्यावर तीन गोष्टी असणं गरजेचं असते,असे बीआयएस हैदराबादचे डायरेक्टर पीव्ही श्रीकांत सांगतात.यात
- BIS LOGO
- 22K916 (Jewellery Caret)
- हॉलमार्किंग युनिक आयडेंटीफिकेशन नंबर (HUID).
हे महत्वाचे आहेत.हॉलमार्किंग बाबत या तीन गोष्टींशिवाय दागिने विकणं कायद्याने गुन्हा आहे.
अशी आहे कायदेशीर तरतुदी?
- बीआयएस अधिनियम 2016 नुसार हॉलमार्कशिवाय सोने दागिने विकणे हा गुन्हा आहे.
- असे केल्यास 2 किंवा 5 वर्षांचा तुरुंगवास सोबतच 2 लाख रुपये दंड अशी शिक्षा मिळते.
- दागिन्यांवरील एचयूआयडी नंबर तपासण्यासाठी बीआयएस चे अधिकृत शासकीय केअर (Care)Application आहे.यातून सोने दागिने खोटे की खरे आहेत हे तपासता येते.बीआयएसनं ही सुविधा उपलब्ध करून दिली आहे.
कॅरेटनुसार सोन्याचे शुद्धतेचे प्रकार असतात.
भारतात शुद्धतेनुसार सोन्याचे वेगवेगळे प्रकार निश्चित केलेले आहेत. उल्लेखनीय म्हणजे, सोने शुद्धतेनुसार 24 कॅरेट,23 कॅरेट, 22, कॅरेट,20 कॅरेट,18 आणि 14 कॅरेटमध्ये विभागलेले आहेत.
यात 22,18 आणि 14 कॅरेट सोन्याचा वापर दागिने बनवण्यासाठी होतो.कारण 24 कॅरेट सोने हे शुद्ध असते आणि यात असलेली 995 शुद्धतामुळे सोने दागिने बनवणं कठीण असते.सोने दागिने मजबुतीसाठी त्यात इतर काही खनिज वापरले जातात असे बीआयएस जॉईंट डायरेक्टर सत्तू सविता सांगतात.
हे सोने असते शुद्ध.
- सोनं 995 असेल तर 24 कॅरेट असते.
- 1000 मिलीग्रॅम मिश्रू धातूत 995 (99.5 टक्के) सोने असेल तर हे शुद्ध सोनं असते.
- सोनं 958 असेल तर हे 23 कॅरेट सोने असते.
- 916 असेल तर 22 कॅरेट सोना असतो.
- 833 असेल तर 20 कॅरेट.
- 750 असेल तर 18 कॅरेट
- आणि 585 असेल तर हे 14 कॅरेट सोने म्हटले जाते.
- (यात महत्वाचं म्हणजे IBS मानकानुसार इतर धातू मिसळल्यानंतर सोन्याचं प्रमाण किती टक्के आहे यावर शुद्धता ठरत असते.)
अशी तपासली जाते सोन्याची शुद्धता ?
IBS प्रयोगशाळेत सोन्याची खरी शुद्धता समजते. ही कशी तपासली कशी जाते हे आपण जाणून घेऊ.यात सोन्याची शुद्धता तपासण्याची ही प्रक्रिया चार तासांची असते.कुणालाही यासाठी नियमांनुसार फक्त 45 रुपये शुल्क अदा करावा लागतो.
- सोने शुद्धता तपासण्यासाठी भट्टी यंत्रात सोने विरघळवले जाते.यासाठी बीआयएस कडे हॉलमार्क असलेल्या सोन्याचे नमुने असतात.तपासण्यास आलेले सोने कोणत्या दुकानातून आणले हे बघितले जात नाही.मात्र त्याला दिलेला विशेष कोड तपासला जातो. त्यानंतर बीआयएस लॅबमध्ये आलेल्या दागिन्याला एक पुन्हा कोड दिला जातो.यामुळे BIS कडे आलेल्या सोन्याची शुद्धता तपासताना त्यावर पूर्णपणे नियंत्रण असते.सगळं पारदर्शकपणे होण्यासाठी ही प्रक्रिया असते.
- सोने मूल्यमापनासाठी एक्सआरएफ नावाच्या मशीनचा वापर होतो.
यातून कॅरेटचा अंदाज लावला जातो. वजन केले जाते आणि नमुने रजिस्टरमध्ये नोंद होते. - नमुने 22K, 18K, 14K मध्ये विभागले जाते,यामध्ये कुठलाही प्रतिबंधित पदार्थ आढळला तर ते नमुने लॅब स्विकारत नाही.
- नमुन्यांमध्ये कुठलाही प्रतिबंधित पदार्थ दिसत नसेल तर 1100 डिग्री सेल्सिअस तापमानावर 5-10 मिनिटं सोनं वितळ्ल्या जाते. त्यानंतर हे मिश्रण हायड्रॉलिक मशीनमध्ये दाबले जाते आणि त्याला बटणांचा आकार दिला जातो.
- रोलिंग मशीनच्या सहाय्यानं त्याचं पातळ पत्र्यात रुपांतर केलं जातं.
- पत्र्याला कात्रीच्या सहाय्यानं लहान लहान तुकड्यांमध्ये कापतात आणि त्यातलं 150 मिलीग्राम बटर पेपरवर ठेवलं जातं.
- शंकूच्या आकाराच्या काचेच्या भांड्यात सोनं, चांदी आणि तांब्याचं मिश्रण बटर पेपरवर टाकतात.
- पुन्हा एकदा वजन केलं जातं. बॉयलिंग प्लेयर नावाच्या यंत्राच्या मदतीनं त्याचे लहान गोळे तयार करतात आणि ते भट्टीत ठेवून वितळवतात.
- 1050 ते 1080 डिग्री सेल्सिअस तापमानात हे गरम केलं जातं. यामुळे ही प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर सोनं आणि चांदी शिल्लक राहते, इतर सर्व पदार्थ ऑक्सिडीकरण प्रक्रियेत येतात.
यानंतर नायट्रीक असिड आणि डिआयोनाइज्ड पाणी वापरून चांदी सोन्यापासून वेगळी केली जाते. याला जवळपास 15 मिनिटं लागतात.,यात सोन्याचा रंग बदलून आणि विविध गणितीय सूत्रं वापरून सोन्याची एकूण शुद्धता मोजली जात असते.
या पूर्णप्रक्रियेनंतर सोन्यात उरलेल्या मिश्रणाची दुकानातून तपासणीसाठी आणलेल्या सोन्याच्या वजनासोबत तुलना होते.
IBS कडून या प्रक्रियेत किती सोना वाया गेले याची मोजमाप करून उरलेल्या मिश्रणाला डिकोड करून त्याला पुन्हा जेथून ते आलं आहे त्या दुकानात पाठवलं जाते.
येथे तपासल्या जाते सोन्याची शुद्धता?
देशात सोन्याची शुद्धता तपासण्यासाठी हैदराबाद येथील चोरलापल्ली हा प्रसिद्ध आहे.आपल्या जवळ असलेला सोना किती शुद्ध आहे याची तपासण्यासाठी सराफा आणि इतर गुंतवणूकदार,ग्राहक चोरलापल्ली मध्ये असलेल्या बीआयएस लॅबसोबत संपर्क करतात.
मात्र येथील प्रक्रियेत मूळ पदार्थाचं वजन कमी होते.त्यामुळे 24 कॅरेट हॉलमार्किंग असेल तरच ग्राहकांनी सोनं खरेदी करायला हवे असे या क्षेत्रातील तज्ज्ञांचे मत आहे.
मुख्य म्हणजे सर्वसामान्य व्यक्तीही या लॅबमध्ये थेट जाऊन आपले सोने तपासू शकते,आमच्याकडे आलेले सोन्याचे नमुने असल्यास ते स्विकार दुकानदाराला पुन्हा याचे नमुने पाठवण्याची संधी एकदा दिली जाते.
पण सोने नमुन्यात काही आढळलं आणि ते फेटाळण्यात आले तर नियमांनुसार संबंधितावर कारवाई होते, असे बीआयएस लॅबचे अधिकारी पी. व्ही. श्रीकांत सांगतात.
हे पदार्थ सोन्यात पदार्थ मिसळणं नुकसान करतात ?.
सामान्यत 22 कॅरेट सोन्याची मजबूती आणखी वाढवण्यासाठी यात इतरही धातू मिसळले जाते,यात कॅडीमियम,पॅलेडियम, रोडियम, रुथेनियम ऑस्मियम, आणि इरीडियम हे पदार्थ मिसळले जातात पण हे पदार्थ अस्सल सोन्याच्या दर्जाला नुकसान पोहोचवते,यामुळेच हे पदार्थ सोन्यात मिश्रण आणि वापर करण्यासाठी स्टँडर्ड मानकानुसार मनाई आहे.
विशेष म्हणजे सोन्यात यांचा वापर केल्यास सोन्यासोबत इतर मिश्रधातूही तयार होत नाही. कॅडमियम तर मानव शरीरावर वाईट परिणाम करतात यावर फार पूर्वी संशोधन झाले आहे.यामुळेच वरील पदार्थांवर निर्बंध आहे. दरम्यान सोन्यापासून मिश्र धातू बनवण्यासाठी चांदी, तांबे आणि जस्त वापरले जाऊ शकते.